Ideastezija grada: poput poljupca i zvuka

Ovo razmišljanje o politici urbanog razvoja i razvoja urbane kulture podstaknuto je izborom Podgrađa Petrovaradinske trvđave za lokaciju ovogodišnjeg Festivala uličnih svirača u Novom Sadu. Podgrađe je moguće videti, u njegovom trenutnom stanju, situaciji i kontekstu, kao paradigmu grada u mikrosociološkoj razmeri, tj. kao izraz stanja i situacije kulture u kontekstu “preotete tranzicije” gde je društvo u celini isporučeno monohromiji ekonomskog i kulturnog odumiranja na podlozi građanske anomije. Kao lokacija festivala, međutim, Podgrađe postaje paradigma “kreativnog grada”, koncepta revitalizacije urbane sredine kroz program kulturnog razvoja, odnosno kroz stratešku upotrebu arhitekture u kreiranju i promociji identiteta mesta. U tom smislu, Podgrađe je i mesto-događaj gde se znakovito i neposredno suočavaju različite vizije, strategije i interesi kulturnog i ekonomskog definisanja javnog prostora grada.

Moje razmišljanje ipak ostaje sasvim uopštenog tipa i izvan rasprave o ideološkom kontekstu pitanja “kulturne proizvodnje” i “dekulturizacije”. Naravno, ne iz razloga što se terminima u kojima se obraćam problem kulture prevazilazi, nego što se, terminom ideastezije koji predlažem, problemu tek prilazi – na način za koji verujem da ipak može donekle doprineti orijentaciji našeg razmišljanja o pitanju sinteze ličnog i javnog života, ukazivanjem na strukturu te sinteze, pre nego što ih (lični i javni život), uvek pre skloni ideološkim kontra-pozicijama u stanovištima (odlučna kritika ili odlučna apologija), različitim analizama i objašnjenjima desintetizujemo u premise teorije.

Ideastezija grada je značenjski-emocionalna infrastruktura urbaniteta. Grad (gradsku oblast, ulicu, trg) je tako moguće opisati u terminima impregnacije egzistencijalnog prostora osećanjima i značenjem, kao tamo gde se smisao i osećaji na specifičan način uzajamno konstituišu, gde su ideje naročito prožete emocijama, gde koncepte doživljavamo, i istovremeno, doživljaje konceptualizujemo. U tom smislu, mi stanujemo unutar ideastezijski građene i organizovane sredine, privučeni (ili zadržani) stanjem-osećanjem, tj. silom lociranog smisla, i krećemo se upravljani tim silama.
U tom smislu bismo najpretežniji aspekt pitanja urbane kulture – podruštvljenje samog pitanja – mogli preformulisati u pitanje podruštvljenja prostora kroz refleksiju o prostoru kao prostoru svesti. Prostor je medij svesti; arhitektura je procedura svesti. Problemsko pitanje projekta urbane kulture je koliko javni prostor obezbeđuje procedure za slobodno (oslobađajuće) formiranje i razvoj svesti društva. Već i etimološko ishodište ‘svesti’ označava društvenu interakciju sa-znanja: svest je ‘društvena svest’, ‘zajedničko znanje’, ‘znanje koje se deli sa drugim’ (syn-eidesis (gr.); con-sciens (lat.); con-science (eng.); s(a)-vest (slov.)). U tom smislu, analogno kompleksu individualne i socijalne psihologije, refleksija o ličnom i javnom prostoru je, istovremeno, samorefleksija: svest o svesti kao do srži strukturisanoj procedurama lociranih društvenih interakcija.

U tom kontekstu, upravo ideasteziju grada možemo razumeti kao supstancu kulturne aglomeracije, i stanje urbane celine kao sindrom uzajamnosti materijalnog i programskog stanja i situacije čoveka i prostora. Iznemoglost i beda arhitekture, ili njena istrajna vrednost, su uvek uzajamno materijalne i programske prirode, odnosno, uvek u strukturnoj ideastezijskoj korelaciji sa čovekom. Prostori otuđenja su prostori gde su lični i javni život desintetizovani, i kao takvi hipostazirani u oblicima regresirane svesti. Politički dogmatizovani prostori – praznina i monosemija (ideološki apsolutizam) javnog prostora trga koji treba da izobliči svaku figuru izvan sistema, i, sa druge strane, „gluva soba“ privatnosti locirana u stvari u temelju sistema – gde se ljudski glasovi ne prostiru – su psihički neizdrživi prostori. Ekonomski i kulturno utilitarizovani prostori su prostori regresije svesti i suspenzije novih, alternativnih egzegeza.

Kulturu stanovanja bismo tada mogli shvatiti kao svesno-aktivno boravljanje unutar ideastezijske strukture urbanog okruženja, a umetnost i politiku stanovanja kao program intervencije unutar te strukture u smislu dekonstrukcije kodiranog pripadanja i rekonfiguracije ovog „ovde“. U tom smislu je moguće izvesti, na principu uzajamnog odnosa materijalnosti i programskog koncepta arhitekture čiji izraz upravo u tom dvojakom svojstvu i doživljavamo, ideastezijsku formulu kulturne akcije u sferi kulture stanovanja: menjati doživljaj mesta rekonfiguracijom programa prostora, i menjati smisao mesta njegovom prostornom rekonfiguracijom.

Arhitektonski izraz kroz ambijentalnu stimulaciju omogućuje događaj rastvaranja i mešanja supstanci čulnosti i značenja, tj. materije i teorije, kao u poljupcu (Silvije Lavin) koji istovremeno znači i pobuđuje. Upravo kroz materijalnu i programsku poroznost, arhitektura (treba da) otvara prostor za događaj konverzacije koji nas (poput poljupca ili zvuka) posvećuje u drugačiju stvarnost, „drugde-stvarnost“ lociranu „ovde“. To drugde-ovde je smisao arhitekture, koji ona ne ostvaruje sama iz sebe, nego koji sadrži kao potencijal svoje ambijentalnosti, a koji se ostvaruje samo kroz događaj koji znači i pobuđuje, a čije značenje i osećaj arhitektura sobom produžava, poput zvuka koji vibrira prostorom i kojim prostor vibrira. Ambijent je kvalitativna dimenzija prostora u smislu njegovog apsorpcionog/emisionog svojstva u odnosu na lociran događaj (Anica Ilijin), gde je, u idealnom (tj. željenom) slučaju, koeficijent apsorpcije smisla događaja u prostoru jednak koeficijentu refleksije tog smisla, odnosno, reprezentaciji ideje samim prostorom.

Isti princip odnosa stanja materije i stanja svesti definiše projekat kulture: događaj kulture (treba da) reorganizuje prostor u cilju proizvođenja produženog trajanja kulture kao trajnog ambijenta čovekovog egzistencijalnog prostora. Drugim rečima, ambijent je ideastezijsko polje prostora. Kulturno-politički proces urbane rekonfiguracije podrazumeva delovanje unutar ideastezijskog polja grada u smislu kritičke refleksije lociranog smisla de/kon/strukcijom ideastezijskih „reflektorskih površina“ koje definišu procedure svesti i kulturnu reverberaciju prostora.

Umeće artikulacije kulturne reverberacije (intervencijom uzajamne reorganizacije prostora događaja i događaja u prostoru) podrazumeva umeće „alhemijske“ (društveno-simboličke) sinteze ličnog i javnog života, odnosno, eksperimentalno poznavanje poroznosti građevinskih materijala i teorije arhitekture (arhitektonsku “gnozu” o kojoj je govorio Bogdan Bogdanović). Bez takve aktivne „inicijatičke“ uloge kulture, koja zahteva iskustvo razlike i napuštanje prethodnog stanja, ljudska egzistencija ostaje zatvorena unutar ideastezijskih uslova definisanih materijalnom i simboličkom neporoznošću (konfiguracija palanke; konfiguracija neoliberalnog tržišta) gde život postaje psihički dalje neizdrživ, osim ako se odustane od psihičkog života uopšte. U tom smislu, akcija kulture predstavlja postupak projekcije (posipanja) pigmenata polisemije i polidoksije po značenjski-emocionalnom prostoru grada – postupak kojim se, poput alhemijske projekcije koja rezultuje transmutacijom materije, egzistencijalni prostor grada, u težnji za ambijentom “neugrožene polisemije” (Bogdan Bogdanović), transformiše i unapređuje u ambijentalni prostor gde je koeficijent apsorpcije slobode događaja u prostoru jednak koeficijentu refleksije slobode za događaj. Koliko se slobodno i daleko kulturnim prostorom prostiru poljubac dve žene, zvuk orgulja ili gonga, ili melodije ezana, toliko je uopšte moguće da život „ovde“ bude.

— Autor teksta: Borislav Prodanović, multimedijalni umetnik